Lamrim 2023
TUẦN 99 – NGÀY 20/08/2025
CHỦ ĐỀ: SÁU BA LA MẬT – THIỀN ĐỊNH (tiếp theo)
(Tôn sư Khangser Rinpoche hướng dẫn)
Hôm nay Thầy sẽ tiếp tục hướng dẫn giai đoạn thứ 4 trong 9 giai đoạn của thiền chỉ (Samatha). Khi bắt đầu học sang giai đoạn thứ 4, có 2 điều quan trọng mà chúng ta cần phải luyện cho bằng được. Thứ nhất là tâm tỉnh giác, nghĩa là khả năng phát hiện được khi nào ta bị phân tâm. Thứ 2 là chánh niệm, nghĩa là khả năng ghi nhớ đâu là đối tượng thiền mà ta đang thực hành.
Tại thời điểm này vào thứ Tư tuần trước Thầy còn ở Đài Loan, bây giờ Thầy đang ở Mông Cổ. Hôm qua Thầy và các học trò đến thăm một vùng thảo nguyên có rất nhiều cỏ và Thầy bị dị ứng với cỏ ở đó. Cho nên, trong buổi học hôm nay, Thầy có thể hắt hơi hoặc bị sổ mũi một chút. Thầy nói ngoài lề một chút vì Thầy nghĩ rằng nếu Thầy không chia sẻ ngoài lề thì nhiều khi các học trò bắt đầu cảm thấy chán nội dung buổi học.
Chúng ta có biết món Tsampa truyền thống của người Tây Tạng không? Hôm nay các học trò ở Mông Cổ nói với Thầy rằng bữa tối có món Tsampa. Ban đầu Thầy nghĩ rằng món đó cũng giống hệt như món Tsampa của người Tây Tạng nhưng món Tsampa của người Mông Cổ lại khác; khi ăn món này có cảm giác như ăn cát ở trong miệng. Về ngôn ngữ, người Mông Cổ nói tiếng Mông Cổ, khác với tiếng Tây Tạng nhưng người Mông Cổ có ẩm thực, văn hóa và truyền thống tu tập y hệt như người Tây Tạng. Thậm chí, truyền thừa của Tổ Tsongkhapa hiện nay là quốc đạo của người Mông Cổ.
Hôm nay Thầy sẽ hướng dẫn thiền chỉ qua bức ảnh “9 giai đoạn của thiền chỉ”.
Vui lòng xem ảnh “9 giai đoạn của thiền chỉ” theo link dưới đây:
https://vn.dipkar.com/download/material/hinh-anh/ThienChi.jpg
Bức ảnh “9 giai đoạn của thiền chỉ” mô tả toàn bộ tiến trình tâm trong thiền chỉ.
Trước hết, ta đếm xem trong bức ảnh này có bao nhiêu con voi. Bức ảnh giải thích 9 giai đoạn tâm trong thiền chỉ. Ta cần nhớ toàn bộ 9 giai đoạn tâm trong thiền chỉ và những giáo lý trong phần này hướng dẫn cách phát triển định lực, tức là khả năng tập trung vào một đối tượng duy nhất mà không cảm thấy mỏi mệt hay bị xao lãng. Nếu có thể tập trung vào đối tượng thiền trong vòng 3 phút thì ta đã đến được giai đoạn thứ 3 trong 9 giai đoạn tâm của thiền chỉ.
Theo dõi bức ảnh từ dưới lên, ta thấy con voi và con khỉ có màu đen hoàn toàn. Con voi màu đen ở phần đáy của bức ảnh là con voi đầu tiên. Con voi biểu trưng cho tâm của mình và con khỉ màu đen biểu trưng cho trạo cử, tức là những thứ làm cho ta bị mất tập trung.
Khi mới bắt đầu thiền, ta bị dẫn dắt bởi trạo cử, tức là ta không kiểm soát được trạo cử, luôn bị mất tập trung. Cho nên ở đây vẽ con khỉ đang dẫn con voi.
Phía trên con voi đầu tiên là con voi số 2. Ta thấy đỉnh đầu của con voi số 2 bắt đầu có một nhúm màu trắng. Đến con voi số 3 thì toàn bộ phần đầu, tai và ngà voi đã chuyển thành màu trắng. Trong 3 giai đoạn đầu của thiền chỉ, nếu ta đã thực hành và trải nghiệm thì sẽ thấy rằng khi ta có thể tập trung vào đối tượng thiền trong khoảng 2-3 phút, tâm sẽ cảm thấy khá thoải mái.
Bình thường, nếu không tu tập thiền định thì tâm cứ chạy theo những suy nghĩ, hết suy nghĩ này đến suy nghĩ khác. Chính vì không thể trụ tâm được một chỗ, cứ nhảy từ suy nghĩ này sang suy nghĩ khác, nên tâm bị căng cứng, khó chịu.
Trong 3 giai đoạn đầu tiên, từ con voi thứ nhất đến con voi thứ 3: con voi thứ nhất hoàn toàn màu đen, con voi thứ 2 có một đốm trắng trên đỉnh đầu, rồi sang con voi thứ 3, toàn bộ phần đầu đã trở thành màu trắng, biểu trưng cho việc tâm từ từ trở nên an định, có thể bớt bị trạo cử trong 3 giai đoạn đầu tiên.
Bây giờ hãy nhìn vào giai đoạn thứ 3 - Sự tập trung có cách hở trong sách Giải Thoát Trong Lòng Tay (xem trang 294, quyển 2). Ở giai đoạn thứ 3, ta thấy có gì khác so với giai đoạn thứ 2? Sách nói rằng ở giai đoạn thứ 3 cho dù vẫn còn bị phân tâm, nhưng thời gian mà tâm bị tuột ra khỏi đối tượng thiền đã bắt đầu ngắn hơn thời gian bị phân tâm ở giai đoạn thứ 2.
Phần hướng dẫn 9 giai đoạn tâm trong thiền chỉ trong sách Giải Thoát Trong Lòng Tay có thể ví như bản đồ Google Maps. Ta muốn đi từ A đến B thì cần phải có bản đồ. 9 giai đoạn tâm này trình bày một bản đồ hoàn chỉnh để đạt được định lực. Trước thời của Tổ Tsongkhapa chưa có vị nào hướng dẫn thiền một cách chi tiết, cặn kẽ và theo trình tự rõ ràng đến như vậy.
Khi sang giai đoạn thứ 3, thời gian bị mất tập trung đã ngắn hơn. Trong suốt 3 phút ở giai đoạn thứ 3 cho dù bị mất tập trung nhưng nếu thực thụ đạt đến giai đoạn 3 thì ta đã phát triển được tỉnh giác đến một trình độ có thể phát hiện được tâm đã bị mất tập trung chỉ trong vòng 3-5 giây. Tức là cho dù vẫn còn bị mất tập trung nhưng chỉ trong vòng tối đa 5 giây thì tâm đã phát hiện bị mất tập trung và quay lại đối tượng thiền. Chính vì vậy, thời gian bị tuột khỏi đối tượng ở giai đoạn thứ 3 ngắn hơn so với thời gian bị mất tập trung ở giai đoạn thứ 2.
Nếu như trong lúc thiền, ta triển khai được tâm tỉnh giác và trong vòng 3 giây, tối đa là 5 giây, ta có thể phát hiện được trạo cử khi chướng ngại này phát sinh trong tâm thì lúc đó ta sẽ kéo tâm về đối tượng thiền rất nhanh và không bị tuột quá lâu khỏi đối tượng thiền.
Nếu tâm tỉnh giác phải chờ hơn 5 giây trở lên mới có thể phát hiện bị mất tập trung thì thời gian đó quá lâu. Vì trong thời gian không tỉnh giác được, ta đã nghĩ về những đối tượng khác không phải là đối tượng thiền. Chúng ta có hiểu ý Thầy chỗ này không? Đây là một điểm cực kỳ quan trọng. Chúng ta đã bắt đầu học rất sâu vào các kỹ thuật thiền định. Nếu như bình thường ta chỉ nhắm mắt lại rồi tụng một quyển kinh, đọc một vài câu thần chú, đó là điều rất đơn giản và dễ làm. Còn bây giờ ta đang đi sâu vào giáo lý thiền định.
Thầy nhắc lại một trong những tiêu chí cực kỳ quan trọng để xác định ta đã thực thụ đạt đến giai đoạn thứ 3 trong thiền chỉ hay chưa, đó là ngoài việc phải tập trung được trên đối tượng thiền trong vòng 3 phút, ta phải xem trong 3 phút đó nếu trạo cử xuất hiện thì mất bao lâu ta mới phát hiện ra mình đã bị phân tâm và kéo tâm trở lại đối tượng thiền.
Nếu chỉ mất 3 giây hoặc tối đa 5 giây là có thể phát hiện ra trạo cử mỗi khi nó xuất hiện trong tâm, rồi quay trở lại đối tượng thiền trong vòng 5 giây sau khi bị mất tập trung thì đó mới được gọi là đạt đến giai đoạn thứ 3. Nếu ta có thể thiền trong vòng 3 phút và cảm thấy mình đã tập trung được vào đối tượng thiền phần lớn thời gian đó, nhưng khoảng thời gian bị mất tập trung lâu hơn 5 giây thì vẫn chưa được xem là đạt đến giai đoạn thứ 3.
Thời gian cần phải bỏ ra để phát hiện một phiền não trong tâm chứng tỏ khả năng tỉnh giác của mình mạnh đến mức nào. Càng tỉnh giác thì càng mất ít thời gian để phát hiện phiền não trong tâm. Ví dụ, trong vòng 3-5 giây, ta phát hiện tâm vừa nổi sân và lập tức đối trị lại tâm sân đó thì được xem là tâm tỉnh giác rất mạnh. Tương tự, trong vòng 3-5 giây nếu ta phát hiện tâm mình có phiền não vừa phát sinh và lập tức đối trị lại phiền não đó, điều đó chứng minh rằng tâm tỉnh giác của mình phát triển rất tốt.
Khi Thầy lên lớp hôm nay, Thầy cảm giác tình trạng dị ứng mũi đang tốt lên, không còn khó chịu nữa. Thầy nghĩ rằng đạo tràng chúng ta có nhiều năng lượng tích cực. Mấy ngày nay Thầy hơi bị sổ mũi, bởi vì dị ứng cỏ nơi Thầy ở. Đây là lần đầu tiên Thầy bị dị ứng cỏ như vậy.
Ta phải hiểu rõ tiêu chí ở giai đoạn thứ 3. Không những phải tập trung được vào đối tượng thiền trong vòng 3 phút, ta còn phải quan sát xem mất bao lâu mới phát hiện bị trạo cử rồi quay trở lại tập trung vào đối tượng thiền. Những điều này được ghi rất rõ trong sách Giải Thoát Trong Lòng Tay.
Bây giờ sang giai đoạn thứ 4, chúng ta hãy đọc phần này trong sách. Giai đoạn thứ 4 có một điều vô cùng quan trọng cần phải chú ý. Trong sách nói rằng nếu đạt đến giai đoạn thứ 4 thì ta không còn bị phân tâm khỏi đối tượng thiền, tức là trạo cử gần như đã hết.
Khi đến giai đoạn thứ 4, ta không còn bị mất tập trung hoàn toàn. Có 2 loại mất tập trung. Thứ nhất là mất tập trung hoàn toàn, tức là tâm hoàn toàn bị tuột khỏi đối tượng thiền và ta đã hoàn toàn nghĩ về những đối tượng khác. Ví dụ, ta đã chọn pho tượng Phật là đối tượng thiền. Mất tập trung hoàn toàn có nghĩa là không còn hình ảnh của pho tượng Phật hiện diện trước tâm của mình. Trong khi đó, mất tập trung một phần nghĩa là một phần của tâm vẫn tập trung được vào pho tượng Phật, nhưng một phần khác của tâm lại nghĩ đến chuyện khác. Tức là lúc đó ta bị mất tập trung một phần. Đến giai đoạn thứ 4, ta không còn bị mất tập trung hoàn toàn nữa, mà chỉ có thể bị mất tập trung một phần mà thôi.
Chúng ta hãy xem phần hướng dẫn giai đoạn thứ 4 trong sách Giải Thoát Trong Lòng Tay, trang 294. Thầy đã từng nhắc nhở lớp mình là từ phần “6 ba la mật” trở đi, ta phải bám sát quyển Giải Thoát Trong Lòng Tay. Nếu như ta thấy có sự không nhất quán giữa lời Thầy dạy với những hướng dẫn trong sách thì ta nhất định phải theo sách. Bởi vì ta sẽ không tìm được ở nơi nào khác những giáo lý hướng dẫn thiền cặn kẽ, chi tiết và chính xác như sách Giải Thoát Trong Lòng Tay. Những hướng dẫn đạt được định lực ở đây cực kỳ chính xác và rõ ràng. Nếu không học qua những hướng dẫn này, không thực hành theo và không đạt đến định lực theo kiểu này thì chúng ta hoàn toàn không có khả năng đạt đến giải thoát.
Ở giai đoạn thứ 4, ta sẽ tập trung rất tốt nhưng một phần của tâm vẫn có thể bị trạo cử và nghĩ đến chuyện khác. Tức là một phần của tâm vẫn còn duy trì trên đối tượng thiền nhưng một phần khác của tâm lại bị trạo cử, nghĩ đến đối tượng khác. Đó là những gì xảy ra trong giai đoạn thứ 4.
Sang giai đoạn thứ 5, ta sẽ có cảm giác hoàn toàn tập trung được vào đối tượng, không bị mất tập trung một phần nữa nhưng chướng ngại ở giai đoạn thứ 5 chính là hôn trầm. Hôn trầm bắt đầu phát sinh ở giai đoạn thứ 5.
Hôn trầm có nghĩa là ta tập trung được hoàn toàn vào đối tượng thiền, toàn bộ tâm tập trung vào đối tượng thiền nhưng đối tượng đó hiện ra trước tâm mình bắt đầu bị mờ dần. Đó là dấu hiệu của hôn trầm. Chúng ta có rõ chỗ này không? Chúng ta có cảm thấy khó theo kịp không? Nếu chúng ta không hiểu những gì Thầy hướng dẫn thì Thầy có ý tưởng thế này: hãy về lấy cuốn sách làm món ăn, ăn luôn cuốn sách thì chắc là sẽ dễ học hơn (Rinpoche cười). Thầy nói rằng đây là lời nói đùa, chúng ta đừng về làm theo, nhưng nếu có người làm thật, Thầy không nghĩ quyển sách đó ngon đâu.
Nếu như tới một ngày nào đó ta đã hiểu cặn kẽ tất cả những giáo lý trong sách Giải Thoát Trong Lòng Tay và đã thực hành thành công thì ta sẽ không cần đến quyển sách đó nữa. Đó thực sự là mong ước của Thầy. Một ngày nào đó các học trò hiểu và thực hành tốt những gì được hướng dẫn trong Lamrim, lúc đó sẽ phát hiện mình không cần sách Giải Thoát Trong Lòng Tay nữa.
Khi sang giai đoạn thứ 5, khả năng tập trung đã trở nên tốt hơn, ta vẫn giữ được tâm hoàn toàn trên đối tượng thiền nhưng hôn trầm bắt đầu phát sinh. Dấu hiệu phát hiện hôn trầm là mặc dù giữ được tâm trên đối tượng thiền nhưng đối tượng trước tâm mình bị mờ. Ta cần phải hiểu về chướng ngại của giai đoạn thứ 5, đó là hôn trầm.
Nơi Thầy đang ở có một bức họa rất linh thiêng. Thầy muốn cho chúng ta xem bức họa đó và giải thích một chút. Bức ảnh trên vách tường sau lưng Thầy là bức ảnh được tu viện bên Mông Cổ họa Tổ Tsongkhapa theo một phong cách khá hiếm, không thường gặp. Và cũng bức ảnh này ngày trước Đạo sư của Thầy từng giữ trong phòng của mình.
Trong bức ảnh này ta thấy có 5 vị. Ngài Tsongkhapa ở trung tâm bức ảnh và 4 góc của bức ảnh có 4 vị nữa. Thực ra tất cả 5 vị này đều là Tổ Tsongkhapa. Cho nên bức ảnh này có tên là 5 linh kiến về Tổ Tsongkhapa. Vì sau khi Ngài Tsongkhapa nhập diệt, đại đệ tử của Ngài là Khedrub Je đã có được linh kiến của thầy mình, tức là linh kiến về Tổ Tsongkhapa. Cho nên, ở trung tâm của bức ảnh minh họa Tổ Tsongkhapa theo phong cách thông thường mà chúng ta vẫn thấy ở trung tâm của Ruộng Phước. Góc trên bên trái của bức ảnh là Tổ Tsongkhapa trong hình tướng của Ngài Văn Thù. Góc trên bên phải là Tổ Tsongkhapa trong một hình tướng phẫn nộ khác và Ngài đang cưỡi một con hổ. Góc dưới bên trái là Tổ Tsongkhapa cưỡi một con voi.
Lúc trước, trong phòng của Đạo sư của Thầy có treo 5 bức ảnh khác nhau, họa 5 hiện thân của Tổ Tsongkhapa. Khi Thầy sang tu viện bên Mông Cổ thì Thầy phát hiện một bức tranh lớn họa đủ 5 hiện thân của Tổ Tsongkhapa hệt như những bức tranh mà Đạo sư của Thầy từng giữ trong phòng. Cho nên, Thầy cảm thấy những bức tranh này khá là linh thiêng.
Sau khi Tổ Tsongkhapa nhập diệt, đại đệ tử của Ngài là Khedrub Je đã nỗ lực giải thích giáo lý của Tổ Tsongkhapa cho đại chúng nhưng đại chúng vẫn không hiểu. Vì thế, có lúc Ngài Khedrub Je rất chán nản, thậm chí đã bật khóc vì đại chúng vẫn mãi không hiểu được những giáo lý mà Tổ Tsongkhapa truyền lại. Đến một ngày nọ, linh kiến của Tổ Tsongkhapa hiện lên trong tâm thức của Ngài Khedrub Je khuyến khích Ngài đừng nản và tiếp tục nỗ lực để giảng giáo lý cho đại chúng.
Góc trên bên phải của bức ảnh là Tổ Tsongkhapa trong hình tướng phẫn nộ, thân Ngài màu đỏ và Ngài cưỡi con hổ. Hiện thân màu đỏ phẫn nộ này chính là hiện thân mà Tổ Tsongkhapa đã hóa hiện trong linh kiến của đại đệ tử Khedrub Je. Trong hiện thân phẫn nộ đó, Tổ Tsongkhapa đã khuyên Ngài Khedrub Je hãy kiên định trên con đường tu tập Kim Cương Thừa. Và nhờ lời khuyến tu đó mà đại đệ tử Khedrub Je đã có thể tranh luận và đánh bật hết tất cả các tư tưởng ngoại đạo phản bác tư tưởng của Tổ Tsongkhapa.
Sử sách ghi lại sau khi Tổ Tsongkhapa nhập diệt, Ngài Khedrub Je đã có 5 linh kiến về Tổ. Từ Tổ Tsongkhapa truyền xuống đại đệ tử Khedrub Je, sau đó dòng truyền thừa truyền xuống đến Tu viện Gyuto. Nếu như có dịp Thầy lấy được 5 bức ảnh về 5 hiện thân khác nhau của Tổ Tsongkhapa mà ngày trước Đạo sư của Thầy từng giữ trong phòng của mình, Thầy sẽ gửi cho đạo tràng. Bởi vì Thầy tin rằng 5 bức ảnh mà Đạo sư của Thầy từng giữ mang nhiều ân phước hơn. Lúc Đạo sư của Thầy còn sống, những lần các học trò vào phòng của Đạo sư để nghe giảng pháp thì Đạo sư ngồi trên giường của mình và sau lưng Ngài lúc nào cũng là 5 bức ảnh họa 5 hiện thân khác nhau của Tổ Tsongkhapa.
Chúng ta sẽ không thường thấy một bức ảnh họa đủ 5 hiện thân của Tổ Tsongkhapa giống như bức ảnh trên bức tường sau lưng Thầy. Bởi vì Đạo sư của Thầy từng giữ 5 bức ảnh riêng biệt với cùng một nội dung nên khi nhìn thấy bức ảnh lớn này trong tu viện bên Mông Cổ, Thầy ngay lập tức biết được ý nghĩa của nó. Nhưng khi Thầy hỏi các thầy trong tu viện ý nghĩa của bức ảnh lớn này là gì thì các thầy cũng không rõ ý nghĩa của nó.
Chúng ta có hiểu được ý nghĩa của bức ảnh mà Thầy vừa giải thích không? Chúng ta hiểu rõ ràng hay vẫn còn mù mờ về những gì Thầy vừa nói? Hôm nay Thầy hướng dẫn sâu một chút về lịch sử của dòng truyền thừa nên nếu chúng ta chưa quen với những thông tin như thế thì có thể cảm thấy khó hiểu. Đối với Thầy, bức ảnh này rất quen thuộc vì trong suốt thời gian dài, mỗi lần đến phòng của Đạo sư để nghe giảng, lúc nào Thầy cũng thấy được 5 hiện thân khác nhau của Tổ Tsongkhapa. Do đó, những bức ảnh họa 5 hiện thân của Tổ Tsongkhapa rất gắn bó với cuộc đời của Thầy.
Giáo lý Lamrim mà chúng ta đang học chủ yếu được triển khai từ Tổ Tsongkhapa. Chúng ta đang học đến giai đoạn thứ 4 và thứ 5 trong thiền chỉ thuộc Lamrim. Cho nên, Thầy mong rằng khi Thầy chia sẻ thêm về lịch sử của Tổ Tsongkhapa và của dòng truyền thừa, chúng ta sẽ nhận được ơn phước của dòng truyền thừa, nhờ đó thực hành các giai đoạn thiền chỉ tốt hơn.
Nếu có dịp so sánh sẽ thấy quyển Giải Thoát Trong Lòng Tay mà chúng ta đang học diễn tả rất thực tế và bám sát theo tác phẩm Lamim Đại Luận của Tổ Tsongkhapa. Khi Tổ Tsongkhapa sáng tác quyển Lamrim Đại Luận giải thích các tiến trình tu tập thì Ngài đã ghi xuống cực kỳ chi tiết, rõ ràng tất cả các bước mà một người tu hành phải đi qua để có thể đạt đến giải thoát.
Thầy hỏi chúng ta có thể tập trung vào đối tượng thiền trong bao nhiêu phút không bị mất tập trung. Nếu có thể thiền trong vòng 2-3 phút mà không bị mất tập trung hoàn toàn thì điều đó rất tốt.
Nếu ta đã kéo dài được thời gian tập trung trên đối tượng mà không bị mất tập trung hoàn toàn thì hãy chuyên tâm tăng trưởng sức mạnh của tâm tỉnh giác. Sức mạnh của tâm tỉnh giác được đo đếm bằng việc sau khi bị mất tập trung, ta mất bao lâu mới phát hiện ra trạo cử đó và kéo tâm trở về đối tượng thiền. Với tâm tỉnh giác mạnh, ta chỉ cần mất 3 giây, tối đa 5 giây để phát hiện và kéo tâm trở lại đối tượng thiền.
Cần lưu ý là nếu như vẫn còn bị mất tập trung quá nhiều, chưa đạt đến 1 phút hay 2 phút thì đừng quan tâm đến việc tâm tỉnh giác của mình có mạnh hay không. Những người chưa đạt đến 2 phút thì hãy nỗ lực tập trung để kéo dài thời gian tập trung trên đối tượng thiền, tạm thời chưa quan tâm đến việc mất bao lâu mới phát hiện được trạo cử. Chỉ khi nào ta tập trung được vào đối tượng thiền hơn 2 phút thì lúc bấy giờ mới bắt đầu quan tâm đến việc mất bao lâu để phát hiện trạo cử.
