Lamrim 2023
Lamrim 2023
TUẦN 95 – NGÀY 16/07/2025
CHỦ ĐỀ: THIỀN CHỈ (tiếp theo)
(Tôn sư Khangser Rinpoche hướng dẫn)
Thầy nói rằng Thầy đang có dự án hợp tác với một số nhà khoa học về thần kinh ở châu Âu. Dự án này sẽ tuyển các tình nguyện viên, trước mắt là các học trò lâu năm của Thầy, những người đang học lớp Kim Cang Thừa để tiến hành thử nghiệm sóng não sau khi các học trò này thực hành thiền. Tháng 9 sắp tới, nhóm nhà khoa học này sẽ sang tu viện của Thầy để bàn chi tiết hơn về dự án thử nghiệm sóng não này. Đặc biệt, Thầy sẽ chú trọng đến việc quan sát tác động lên não bộ đối với những học trò thực hành thiền chỉ (Samatha).
Lần này Thầy chỉ đưa thông tin cho lớp chúng ta biết thêm mà thôi. Sau 1-2 năm, khi chúng ta đã học xong Samatha và đã thực thụ thực hành Samatha, Thầy sẽ tuyển tình nguyện viên từ lớp này vào chương trình kiểm tra não bộ để xem thực hành Samatha tác động như thế nào lên não của mình.
Thầy vừa chiếu trên màn hình các bài kiểm tra thể chất mà các nhà khoa học chuẩn bị cho kế hoạch này. Trước mắt sẽ kiểm tra đo sóng não (EEG), đo phản ứng của cơ (EMG) và đo hoạt động của tim (PPG)… Tháng 9 tới Thầy sẽ có dịp thảo luận cụ thể hơn về kế hoạch này với các nhà khoa học khi họ sang thăm tu viện của Thầy. Bây giờ chúng ta chỉ cần biết thông tin như vậy, nhưng sau 1-2 năm, khi lớp chúng ta thực hành thực thụ thiền chỉ, Thầy mong muốn các học trò đã tu thiền đều trải qua các bài thử nghiệm này để thấy rõ bằng chứng thực hành thiền có tác động tích cực như thế nào lên cơ thể. Điều khá thú vị là lần này các nhà khoa học tự tìm thông tin của Thầy và tự liên hệ với Thầy để hỏi về dự án hợp tác này, chứ Thầy không chủ động tìm đến họ trước.
Khá nhiều học trò của Thầy vẫn hay nói rằng họ có thể thiền 1 giờ, 2 giờ đồng hồ mà không bị phân tâm. Tuy nhiên, điều đó không nói lên được gì nhiều. Nếu chúng ta trải qua các bài thử nghiệm đo các bước sóng phát ra từ não, tim, cơ… thì mới thực sự có được bằng chứng cho thấy 1-2 giờ thiền đó đã tạo sự khác biệt như thế nào lên người tu thiền.
Lớp chúng ta có làm bài tập về nhà tuần trước hay không? Nếu có nhớ làm bài tập thì tốt, còn quên không làm cũng tốt. Nếu chúng ta chăm chỉ thực hành thiền và thành tựu được thiền chỉ sớm quá thì Thầy sẽ mất việc (Rinpoche cười). Nếu chúng ta thực sự có làm bài tập thiền thì dĩ nhiên điều đó rất tốt.
Những người nào có thể tập trung vào đối tượng thiền trong suốt 1 phút mà không bị phân tâm hoàn toàn một lần nào cả thì đã hoàn tất giai đoạn 1. Chúng ta hãy tiếp tục kéo dài thời gian không bị phân tâm lên 2 phút. Nếu có thể thiền suốt 2 phút mà không bị phân tâm hoàn toàn tức là đã đạt đến giai đoạn 2.
Nếu không có gì bất tiện, lớp chúng ta hãy bật video lên. Các học trò bật video lên thì Thầy mới thấy rõ mặt của học trò, mới biết Thầy đang giảng dạy cho ai. Sẽ tiện hơn nếu Thầy thấy mặt học trò lúc Thầy đang dạy.
Ở giai đoạn 1 và 2, mục tiêu của chúng ta là làm tăng trưởng định lực, tức là khả năng cột tâm vào đối tượng thiền. Từ giai đoạn 1 lên giai đoạn 2, ta nỗ lực kéo dài thời gian có thể tập trung lên đối tượng thiền từ 1 phút lên 2 phút. Để kéo dài được thời gian tập trung như thế, tâm tỉnh thức là điều vô cùng quan trọng. Ta nhất định phải có khả năng phát hiện được kịp thời khi nào tâm bị mất tập trung, bị tuột ra khỏi đối tượng thiền. Trong 2 giai đoạn đầu tiên này, ta thiền tối đa 2 phút cho mỗi thời. Ví dụ, ta có 10 phút để thiền thì hãy chia nhỏ ra 2-3 lần, mỗi lần thiền 2 phút. Giữa 2 thời thiền, nên nghỉ từ 2-3 phút.
Đây là bài tập về nhà tuần này. Khi Thầy giao bài tập về nhà, Thầy biết có những học trò sẽ thực hành, có những học trò sẽ không thực hành. Nếu lớp chúng ta thực hành bài tập thì rất tốt, còn không thực hành cũng tốt. Điều quan trọng là nếu chúng ta không làm bài tập thì cũng phải tỉnh thức rằng mình không có làm bài tập. Nếu chúng ta ý thức được mình không làm bài tập Thầy giao thì đó cũng là đang thực hành tâm tỉnh thức. Điều đó cũng rất tốt. Nếu chúng ta có thực hành theo hướng dẫn của Thầy thì cũng tỉnh thức được rằng mình có thực hành theo lời Thầy. Thực hành tỉnh thức như thế là vô cùng quan trọng.
Thầy kể một câu chuyện rất hay, có thật vào thời Đức Phật còn tại thế. Khi Đức Phật đưa ra luật là các tỳ kheo, tu sĩ đã xuất gia không được chạm vào thân của người nữ, Ngài A-nan-đà lúc đó đã hỏi Đức Phật rằng nếu chứng kiến một người nữ rơi xuống sông thì các thầy tỳ kheo có được nhảy xuống sông để cứu người nữ đó hay không. Đức Phật trả lời Ngài A-nan-đà rằng khi thấy người nữ rớt xuống sông, các thầy vẫn có thể nhảy xuống cứu người đó, nhưng khi chạm vào thân người nữ thì phải tỉnh thức được rằng mình đang chạm vào thân của người nữ.
Những người uống rượu bia thì hoàn toàn mất khả năng tỉnh thức. Ta có hỏi họ nãy giờ đã uống bao nhiêu chai bia rồi thì họ cũng không nhớ, nhiều khi họ nói rằng chỉ mới uống một chai thôi. Một khi đã uống rượu bia, đã say xỉn thì sẽ hoàn toàn mất khả năng tỉnh thức.
9 giai đoạn thiền chỉ trong Samatha được sách Giải Thoát Trong Lòng Tay mô tả rất kỹ. Tất cả các giáo lý về thiền chỉ ở đây đều có nguồn gốc từ lời dạy của Tổ Tsongkhapa. Giáo trình Giải Thoát Trong Lòng Tay dựa trên đại luận của Tổ Tsongkhapa để viết lại các chỉ dẫn mang tính thực hành.
Chúng ta hãy nhìn vào giai đoạn 2 - sự tập trung hơi liên tục, ở trang 293, quyển 2. Đối với người mới bắt đầu vào thiền chỉ, bước đầu tiên là nỗ lực không bị phân tâm trong suốt 1 phút đồng hồ. Nếu đạt được bước đầu tiên này, tức không bị phân tâm hoàn toàn trong suốt một phút, chúng ta sẽ thấy sự khác biệt.
Tại sao ta không cảm nhận được sự an lạc? Đó là vì tâm đang rối bời. Vậy điều gì làm cho tâm rối bời? Chính các suy nghĩ của bản thân chúng ta làm cho tâm trở nên rối ren. Hết suy nghĩ này đến suy nghĩ khác cứ liên tục phát sinh trong tâm, mà ta lại không kiểm soát được chúng, làm cho tâm không được an lạc. Các suy nghĩ cứ đến rồi đi rất nhanh, khiến cho tâm không có khả năng trụ được trong an lạc. Cho nên, thuật ngữ Samatha được dịch ra tiếng Việt có nghĩa là trụ trong an lạc.
Ta thiền suốt 1 phút mà không bị phân tâm là bởi vì ta đã nỗ lực trụ tâm vào đối tượng thiền. Nghĩa là ta đang khóa chặt các cửa ngõ không cho các suy nghĩ khác chen ngang vào tâm mình. Trong suốt 1 phút không bị phân tâm, tâm tập trung được vào một đối tượng thiền duy nhất thì lúc đó tâm đã có được thời gian nghỉ ngơi. Nếu kéo dài thời gian tập trung vào đối tượng thiền lên 2 phút thì ta đạt đến giai đoạn 2. Giai đoạn 2 này gọi là sự tập trung hơi liên tục.
Ta phải xem 9 giai đoạn thiền trong giáo trình Giải Thoát Trong Lòng Tay là bản đồ tu thiền của bản thân. Không có bản đồ này, ta sẽ không biết mình đi đâu, đang ở chỗ nào và sẽ không bao giờ thành tựu được thiền chỉ.
Khi đã hoàn tất được giai đoạn 2, tức giữ được tâm trụ trên đối tượng thiền mà không bị mất tập trung trong vòng 2 phút, ta hãy tiếp tục nỗ lực kéo dài thời gian tập trung lên 3 phút. Nếu trong 3 phút này không bị phân tâm, xem như chúng ta đã hoàn tất giai đoạn 3. Chỉ tiêu xác định đã đạt đến giai đoạn 1, 2 và 3 là căn cứ trên số phút, nhưng từ giai đoạn 4 trở về sau thì không còn dựa vào thời lượng không mất tập trung nữa.
Trong thời gian sắp tới, chúng ta phải nỗ lực đạt đến giai đoạn 3, tức cố gắng tập trung vào đối tượng thiền trong vòng 3 phút. Ngày hôm qua khi thảo luận với các nhà khoa học bên châu Âu, Thầy khá hứng thú với các loại cảm biến mà họ gắn lên cơ thể của người tu thiền trong quá trình thu thập dữ liệu khi người này hành thiền. Trong đó có cảm biến EDA. Cảm biến này đo được sóng điện từ và sóng nhiệt phát ra từ cơ thể khi một người hành thiền.
Thầy tin rằng khi một thiền giả đã đạt đến được ít nhất giai đoạn 3 sẽ thấy được sự thay đổi rõ rệt trong dữ liệu mà các cảm biến này thu thập. Tuy nhiên, đó chỉ là dự đoán của Thầy. Thầy vẫn chưa xác định được có học trò nào chắc chắn đã đạt đến giai đoạn 3 để tiến hành thử nghiệm. Thầy rất mong muốn các học trò ít nhất hoàn tất được giai đoạn 3. Thành tựu giai đoạn 3 không khó. Nếu chúng ta nỗ lực chuyên tâm tu tập thì trong 1 tháng, tối đa là 2 tháng, sẽ hoàn tất được giai đoạn 3.
Trước nhất, hãy nỗ lực tập trung vào đối tượng thiền trong vòng 1 phút để đạt đến giai đoạn 1. Lưu ý rằng lúc đếm số lần bị phân tâm, ta chỉ đếm số lần bị phân tâm hoàn toàn, chứ không đếm số lần bị phân tâm một phần. Phân tâm một phần là một phần tâm nghĩ đến chuyện khác nhưng phần tâm còn lại vẫn có thể tập trung vào đối tượng thiền. Ví dụ, ta đang thiền trên hơi thở hoặc đang tập trung vào hình ảnh của Phật Thích Ca thì bỗng nghe âm thanh thoảng qua tai thì không tính là một lần mất tập trung.
Trong 1-2 buổi học gần nhất, Thầy hướng dẫn chúng ta phải chú trọng rèn luyện tâm tỉnh thức, tức phải rèn luyện được khả năng phát hiện kịp thời khi nào tâm mình bị tuột ra khỏi đối tượng thiền. Khi cảm nhận được khả năng tỉnh thức của mình đã tốt rồi, tức hoàn toàn phát hiện được 100% số lần bị phân tâm thì ta sẽ không tập trung vào việc xây dựng, rèn luyện tâm tỉnh thức nữa mà chuyển sang chú trọng làm tăng trưởng định lực, tức khả năng tập trung vào đối tượng thiền dù là tập trung vào hơi thở hay tập trung vào hình ảnh Phật.
Cần lưu ý rằng việc chúng ta có khả năng xem phim hăng say và tập trung không được xem là định lực trong thiền vì các cảnh phim thay đổi liên tục. Định lực trong kinh điển được định nghĩa là khả năng tập trung vào một đối tượng duy nhất mà không bị phân tâm ra khỏi đối tượng đó. Cho nên xem phim chăm chú không được coi là định lực. Một khi tâm đã rèn luyện được khả năng tập trung vào một đối tượng duy nhất thì chúng ta sẽ nhận ra tâm mình có năng lực rất mạnh.
Khi chúng ta hoạt động thể chất nhiều thì cơ thể sẽ cảm thấy mỏi mệt. Vậy khi tâm ta liên tục hoạt động không ngừng nghỉ vì phải xử lý hết suy nhĩ này đến suy nghĩ khác thì chúng ta có thấy tâm mình đang mệt mỏi hay không? Khi tâm trở nên rất nhạy cảm như dễ nổi giận, dễ lo âu, dễ căng thẳng là tất cả các triệu chứng cho thấy tâm đang mệt mỏi.
Khi tâm đạt được trạng thái an lạc, dễ chịu thì trong suốt thời gian đó, ta sẽ không dễ dàng nổi giận hay căng thẳng vì bất cứ lý do nào bên ngoài. Chúng ta có biết làm thế nào tìm được thức ăn ngon ở một nhà hàng nào đó hay không? Ví dụ, nhìn vào nhà hàng, nơi mà các cặp đôi mới cưới hay đến để hưởng tuần trăng mật, ta sẽ thấy rằng thức ăn ở đó cũng không nói lên điều gì. Vì các cặp đôi mới cưới đến đó cũng không để tâm đến thức ăn. Khi đi ăn trong tâm trạng vui vẻ, hạnh phúc thì món ăn dù có dở một chút, ta cũng dễ dàng cho qua. Nếu tâm trạng đang khó chịu mà vào nhà hàng, vô tình thức ăn không vừa miệng thì ta rất dễ dàng nổi giận.
Trong 3 giai đoạn đầu của thiền chỉ, đặc biệt khi mới thực hành giai đoạn 1 và 2, hãy nỗ lực kéo dài thời gian tập trung vào đối tượng thiền từ 1-2 phút. Nếu có thể tập trung vào duy nhất một đối tượng thiền trong suốt 1-2 phút thì ta đã thành công khóa hết các suy nghĩ khác chen vào tâm, lúc đó ta sẽ thấy sự khác biệt.
Những người không thực hành thiền và hoàn toàn không có định lực trong thiền rất dễ dàng bị kích động bởi các phiền não như sân giận, căng thẳng, lo âu… Khi một phiền não như tâm sân giận phát sinh thì dễ dàng kéo các phiền não khác đi theo.
Chúng ta đã được học các giai đoạn đầu tiên của thiền chỉ. Mỗi lần rơi vào một hoàn cảnh khiến ta dễ dàng nổi giận, lo âu thì hãy lập tức nhớ lại đối tượng thiền và nỗ lực tập trung vào đối tượng thiền đó trong 1-2 phút. Sau khi đã có thể thiền 1-2 phút mà không bị phân tâm, lúc đó tâm đã bình tĩnh trở lại. Khi ấy, hãy dùng tâm phẳng lặng đó để xử lý các hoàn cảnh khó khăn mà mình đã gặp trước đó.
Khi tâm căng thẳng, lo âu hoặc có những nỗi sợ, ta rất dễ đưa ra các quyết định sai lầm. Cho nên, khi rơi vào các hoàn cảnh khó khăn và sắp phải đưa ra một quyết định quan trọng nào đó, trước hết, hãy làm cho tâm bình tĩnh trở lại bằng cách cố gắng tập trung vào đối tượng thiền trong 1-2 phút.
Chúng ta có hay nghe câu nói là khi tâm đang vui vẻ hay phấn khích thì đừng hứa với ai bất cứ điều gì. Khi một chàng trai cầu hôn bạn gái, anh ta hay trao cho cô bạn gái đó một chiếc nhẫn kim cương. Chúng ta có biết tại sao chàng trai lại tặng bạn gái nhẫn kim cương hay không. Bởi vì anh ta muốn dùng nhẫn kim cương để làm cho cô bạn gái hạnh phúc, phấn khích. Trong giây phút khấn khích đó, cô gái sẽ đưa ra quyết định sai lầm (Rinpoche cười).
Chúng ta cần phải phân biệt rõ ràng giữa tâm an lạc và tâm phấn khích. Niềm hạnh phúc và sự phấn khích dù có cường độ rất mạnh nhưng đến và đi rất nhanh, không trụ lâu trong tâm. Còn tâm bình lặng, an lạc thì cường độ không cao nhưng trụ lại trong tâm rất lâu. Cho nên, thuật ngữ Samatha nghĩa là tìm cách trụ tâm trong an lạc.
Khi có khả năng kéo dài thời lượng tập trung trên đối tượng thiền lên 2-3 phút, chúng ta sẽ cảm nhận rõ rệt sự khác biệt của tâm bình lặng. Tuy nhiên, lúc chúng ta đang có chuyện vui vẻ thì đừng nỗ lực thực hành thiền. Bởi vì thực hành thiền là ta đang nỗ lực làm cho tâm bình lặng trở lại. Như vậy, ta sẽ không còn cảm nhận được niềm vui đó nữa. Cho nên, lúc đang vui vẻ thì ta cứ tận hưởng giây phút đó.
Tuần sau Thầy sẽ hỏi lớp chúng ta có thực hành bài tập thiền Thầy giao hay không. Nếu chúng ta trả lời là không có thực hành thiền, Thầy sẽ nghĩ rằng vì cả tuần chúng ta đều vui vẻ, hạnh phúc nên mới không thiền. Vì nếu thiền thì sẽ không cảm nhận được niềm vui đó nữa. Nếu như chúng ta có được cả một tuần vui vẻ, cả tháng vui vẻ, cả năm vui vẻ thì nhiều khả năng chúng ta sẽ có được cả cuộc đời vui vẻ. Ai cũng mong muốn có được một cuộc đời hạnh phúc nhưng không nhiều người nghĩ đến việc bằng cách nào để làm cho một ngày của mình trở nên hạnh phúc. Đó là điều quan trọng.
Tuần này, mục tiêu của chúng ta là nỗ lực tập trung vào đối tượng thiền trong 2 phút. Ở phần này giáo trình Giải Thoát Trong Lòng Tay đã đề cập một điểm vô cùng quan trọng. Đó là khi phát triển được tâm tỉnh thức, chúng ta sẽ bắt đầu nhận ra rằng trong tâm mình có quá nhiều tạp niệm, quá nhiều suy nghĩ không phải là đối tượng thiền. Điều đó không có nghĩa là định lực của chúng ta đã trở nên tồi tệ hơn mà cho thấy rằng bây giờ chúng ta đã phát triển được tâm tỉnh thức nên đã phát hiện được nhiều tạp niệm hơn so với lúc chưa có được tâm tỉnh thức. Khi đã phát triển được tâm tỉnh thức đến một mức độ nào đó, chúng ta sẽ bắt đầu thấy được tâm mình có quá nhiều tạp niệm xen vào, thấy rõ từng tạp niệm đến rồi đi, nhưng những tạp niệm đó đã đến rồi đi trong tâm mình lâu rồi, chỉ là bây giờ chúng ta mới có đủ tâm tỉnh thức để phát hiện ra.
Chúng ta thấy có nhiều khóa thiền và thời hiện đại bây giờ, nhiều người đi học thiền, nhưng không nhiều người trong đó hiểu hết tất cả các kỹ thuật thiền để gầy dựng được định lực trong tâm. Đó là lý do Thầy đang soạn chương trình học thiền liên kết với một trường đại học ở Los Angeles để đưa giáo trình thực hành thiền chỉ Samatha vào chương trình giảng dạy của trường đại học đó. Nếu có người hỏi Thầy: “Trong các thực hành thiền định, đâu là thực hành quan trọng nhất?”, Thầy sẽ nói ngay rằng đó chính là thiền chỉ Samatha. Mục tiêu của người tu thiền chỉ là phải đạt được giai đoạn thứ 9. Nghĩa là sau giai đoạn thứ 9, chúng ta sẽ thành tựu được Samatha. Nếu ta sở hữu chiếc đồng hồ thông minh có khả năng nhắc lịch thì chiếc đồng hồ đó chỉ nhắc nhở mình mỗi khi tới giờ thiền, chứ không có chỉ cho mình phải thiền như thế nào.
3 giai đoạn đầu tiên của thiền chỉ được xác định bằng số phút. Nếu tập trung vào đối tượng thiền được 1 phút, ta đã hoàn tất giai đoạn 1; tập trung được 2 phút thì hoàn tất giai đoạn 2; tập trung được 3 phút thì hoàn tất giai đoạn 3. Lưu ý rằng cách đếm phút này chỉ áp dụng cho 3 giai đoạn đầu của thiền chỉ, từ giai đoạn 4 trở về sau có các chỉ tiêu khác quan trọng hơn. Tuần này hãy nỗ lực tập trung vào đối tượng thiền lên đến 3 phút.
Tuần này, ít nhất hãy nỗ lực đạt được giai đoạn 1, tức tập trung vào đối tượng thiền trong suốt 1 phút mà không bị phân tâm hoàn toàn. Sẽ rất tốt nếu tuần này chúng ta có thể thiền lên đến 3 phút mà không bị phân tâm. Lưu ý rằng, ở giai đoạn này, phân tâm một phần vẫn có thể chấp nhận được, chỉ tính một lần phân tâm khi bị phân tâm hoàn toàn.
Thầy vừa hướng dẫn xong chướng ngại trạo cử trong thiền chỉ, hay còn gọi là phân tâm. Bây giờ Thầy sang phần hôn trầm. Ví dụ, ta chọn đối tượng thiền là hình ảnh Phật. Nếu hình ảnh Phật cứ mờ dần thì hôn trầm xuất hiện. Nếu chọn khuôn mặt của Phật làm đối tượng thiền và khi thiền một đỗi thì bắt đầu thấy khuôn mặt Phật mờ dần, không còn rõ nữa, lúc đó ta biết rằng hôn trâm đang đến.
Hôn trầm là một chướng ngại mà ta chỉ quan tâm ở giai đoạn 4 trở về sau. Nếu ta đặt mục tiêu là đạt đến 3 giai đoạn đầu trong thiền chỉ thì không cần lo lắng về hôn trầm. Ở đây, Thầy hướng dẫn thêm một kỹ thuật nhỏ để vượt qua được hôn trầm. Ví dụ, ban đầu ta chọn khuôn mặt của Phật làm đối tượng thiền và phát hiện khuôn mặt Phật cứ mờ dần, không còn rõ ràng nữa thì hãy thu nhỏ lại đối tượng thiền, ví dụ chọn đối tượng thiền là đôi mắt của Phật chẳng hạn. Khi đối tượng thiền của mình được thu nhỏ lại, ta sẽ dễ dàng giữ được sự rõ nét của đối tượng thiền và vượt qua được hôn trầm.
Một trong những dự án của Thầy là thử nghiệm để tìm bằng chứng xem việc thực hành thiền có tác động lên hệ miễn dịch hay các tế bào trên cơ thể hay không. Cho dù có thực hành thiền với mục tiêu gì đi chăng nữa, dù là để chữa lành hay để tìm sự an lạc trong tâm thì định lực trong thiền là một yếu tố không thể bỏ qua. Cho nên, dù là thiền với mục đích gì đi chăng nữa, trước hết vẫn phải thành tựu được thiền chỉ. Đó là điều vô cùng quan trọng.
Dấu hiệu của hồn trầm khi thiền tập trung vào hơi thở là ta sẽ thấy không còn tập trung được vào hơi thở nữa và cảm thấy như đang chìm vào một không gian đen đặc, tâm đi vào một trạng thái trống rỗng. Đây là một điểm quan trọng rất dễ phạm sai lầm. Khi thiền trên hơi thở hoặc trên bất kỳ đối tượng nào, khi tâm bắt đầu tuột ra khỏi đối tượng thiền và đi vào trạng thái trống rỗng, tâm không còn suy nghĩ gì nữa và ta có cảm giác tâm rất vắng lặng, đó là dấu hiệu của hôn trầm. Bởi vì lúc đó tâm hoàn toàn không trụ vào đối tượng nào hết nên có cảm giác rất vắng lặng và ta dễ lầm tưởng đó là tiến bộ trong thiền chỉ. Thực ra đó là suy nghĩ sai lầm. Chỉ một vài khoảnh khắc rơi vào trạng thái đó thì còn được, nhưng nếu cứ mỗi lần thiền đều rơi vào trạng thái trống rỗng, không còn đối tượng thiền nữa thì đó là đi sai hướng. Lưu ý rằng tâm phải trụ trên một đối tượng thiền, chứ không thể trống rỗng, không còn đối tượng thiền.
